Ήμασταν εκεί για εσάς, το stellasview.gr βρέθηκε με τον Νέστορα Αναστάσιο στο ανοιχτό θέατρο Συκεών την Πέμπτη, 23 Ιουλίου 2020 και παρακολούθησε το iconic αρχαίο δράμα «Αντιγόνη» του Σοφοκλή σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη.
“Γεννήθηκα για να αγαπώ, όχι για να μοιράζομαι το μίσος.”
Αντιγόνη
Το έργο
Η “Αντιγόνη” είναι αρχαία τραγωδία του Σοφοκλή που παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια του 441 π.χ.. Το θέμα της προέρχεται από τον Θηβαϊκό κύκλο, απ’ όπου ο Σοφοκλής άντλησε υλικό και για δύο άλλες τραγωδίες του, τον “Οιδίποδα Τύραννο” και τον “Οιδίποδα επί Κολωνώ”.
Η “Αντιγόνη” του Σοφοκλή θα μπορούσαμε να πούμε χωρίς υπερβολή πως είναι η ομορφότερη και πιο iconic (εμβληματική) σωζόμενη αρχαία τραγωδία και ίσως το σημαντικότερο θεατρικό έργο που γράφτηκε ποτέ στην αρχή της θεατρικής τέχνης και του ανθρώπινου πολιτισμού. Είναι ένα έργο που βασίζεται σε ένα συνδυαστικό θεματολογικό άξονα και θέτει πολλά ερωτήματα όπως: την ηθική ανωτερότητα του σωστού, τη θέση της γυναίκας στον πατριαρχικό κόσμο, την ελευθερία του λόγου, την αξία του έρωτα, την κτηνωδία του ανθρώπου, την εύθραυστη φύση του πολιτισμού, την αξία της συγγένειας κτλ. Υπό αυτήν την άποψη αποτελεί ένα έξοχο κείμενο ηθικής υπεροχής που γράφτηκε στην απαρχή του θεάτρου, έναν ύμνο στον άνθρωπο, τη γυναίκα και την ελευθερία.
Όπως σημειώνει η Adriana Cavarero στο βιβλίο της “Ο θρήνος της Αντιγόνης η οδύνη του Κρέοντα” η “Αντιγόνη” είναι μία αρχαία τραγωδία με την κυριολεκτική έννοια της αρχής, καθώς μιλάει για την προέλευση του ανθρώπινου είδος στη χαραυγή του θεάτρου και του πολιτισμού. Στην “Αντιγόνη” ο άνθρωπος στοχάζεται τον εαυτό του στο κρίσιμο κατώφλι μεταξύ του ζωώδους και του ανθρώπινου: δεν είναι πια ζώο και συνάμα δεν είναι τίποτα παραπάνω από ζώο. Ο Σοφοκλής βέβαια δεν διστάζει να παρουσιάσει τον χαμένο κρίκο μεταξύ ανθρώπου και ζώου στη μορφή του γυναικείου σώματος.
Η “Αντιγόνη” αποτελεί, κατά τον George Steiner στο βιβλίο του “Οι Αντιγόνες”, το μόνο λογοτεχνικό κείμενο που έχει το χάρισμα να εκφράζει όλες τις κύριες σταθερές που διέπουν τις εγγενείς στην ανθρώπινη κατάσταση συγκρούσεις, αυτές οι σταθερές είναι πέντε: η αναμέτρηση μεταξύ ανδρών και γυναικών, μεταξύ ηλικιωμένων και νέων, μεταξύ κοινωνίας και ατόμου, μεταξύ ζωντανών και νεκρών και μεταξύ ανθρώπων και θεών. Όλα λοιπόν τα παραπάνω υπογραμμίζουν τη διαχρονική σπουδαιότητα αυτού του έργου και τον αξεπέραστο πολιτικό του λόγο.
Ο μεγάλος καθηγητής Κορνήλιος Καστοριάδης στη διάλεξη του με τίτλο “Αισχύλεια ανθρωπογονία και σοφόκλεια αυτοδημιουργία του ανθρώπου” εξηγεί πως η “Αντιγόνη” απαντάει στο θεμελιώδες ερώτημα “Τι είναι ο άνθρωπος;” με την αφοπλιστική ειλικρίνεια πως δεν είναι τίποτα άλλο από ένα αυτοδημιούργητο ον: ο ίδιος ο άνθρωπος καθορίζει τη μοίρα του, δεν οφείλει τίποτε στους θεούς και μπορεί να γίνεται είτε “υψίπολις” (ο άνθρωπος μέλος της πόλης) είτε “άπολις” (ο άνθρωπος που πράττει ύβρη κατά της πόλης).
“Πολλά φοβερά στον κόσμο, από τον άνθρωπο πιο φοβερό κανένα… όταν τιμά τους νόμους των ανθρώπων και το ορκισμένο δίκαιο των θεών καύχημα για την πόλη του και ύψιστος πολίτης. Κατάρα για την πόλη του και απόβλητος οποίος με τόλμη αλόγιστα αγκαλιάζει το κακό.”
Χορός
Πρώτο Στάσιμο “Ύμνος προς τον άνθρωπο”
Έτσι λοιπόν υπό αυτό το πρίσμα τόσο ο Κρέοντας, όσο και η Αντιγόνη (οι δύο πόλοι αυτής της τραγωδίας) διαπράττουν ύβρη, και είναι και οι δύο ταυτόχρονα “υψίπολιδες” και “απόλιδες”, γιατί και οι δύο παραφρονούν (βγαίνουν από το ίσον φρονεί) και περνάν τις κόκκινες γραμμές που θέτει η πολιτεία και ο πολιτισμός, αλλά και οι δύο όμως σε κάποιο σημείο και βαθμό έχουν το ηθικό πλεονέκτημα του σωστού, έχουν δηλαδή το δίκιο με το μέρος τους. Για αυτό και στο τέλος της τραγωδίας και οι δύο ήρωες αυτοκαταστρέφονται, γιατί και οι δύο διαπράττουν ύβρη: ο μεν Κρέοντας απέναντι στους άγραφους θεϊκούς νόμους των ταφικών εθίμων και η δε Αντιγόνη απέναντι στης επιταγές και τους νόμους της πολιτικής εξουσίας.
“Χειρότερο κακό από την αναρχία δεν υπάρχει. Η αναρχία αφανίζει πολιτείες, γκρεμίζει σπίτια, σπάει τις γραμμές των συμπολεμιστών και τους σκορπάει σε άτακτη Φυγή. Ό,τι απομένει όρθιο το σώζει η πειθαρχία.”
Κρέων
“…ούτε φαντάστηκα ότι είχαν τόση δύναμη οι διαταγές σου ώστε να μπορείς εσύ, ένας θνητός, να υπερβείς τους άγραφους και αμετακίνητους νόμους των θεών, που δεν είναι ούτε σημερινοί ούτε χθεσινοί, αλλά παντοτινοί… αν άφηνα κουφάρι άταφο τον αδελφό μου, αυτόν που γέννησε η μάνα μου, αυτό θα ήταν πόνος… τώρα αυτά που κάνω σου φαίνονται τρελά, σκέψου μήπως τρελός με παίρνει για τρελή… μα η τυραννία εκτός των άλλων έχει το προνόμιο να κάνει και να λέει ό,τι θέλει.”
Αντιγόνη
Τέλος, εξαιρετικά εύστοχο είναι αυτό που σημειώνει η Έλενα Τσεπέλη στην εισαγωγή του βιβλίου της “Αντινομίες της Αντιγόνης” πως η Αντιγόνη και το πένθος της για τον νεκρό αδελφό της Πολυνείκη θέτει σε δοκιμασία τον διχασμό στην πόλη και κατ’ επέκταση θα λέγαμε εμείς πως θέτει σε δοκιμασία και την ηθική των θεατών.
Όμως η “Αντιγόνη” δεν είναι μόνο αυτά… καθώς πέρα από την περιγραφική και σημασιολογική της αξία, πέρα από τον πολιτικό της λόγο, αποτελεί ίσως το τελειότερο ποιητικό αριστούργημα της ανθρώπινης ψυχής. Ο θρήνος της Αντιγόνης είναι ο ομορφότερος και σπαρακτικότερος μονόλογος που γράφτηκε ποτέ και οι στίχοι της περίφημη «Ωδή στον Έρωτα» το συγκλονιστικότερο ερωτικό ποίημα του ανθρώπου.
Έρως ανίκατε μάχαν,
Έρως, ός εν κτήμασι πίπτεις…
Στην εν λόγω παράσταση το τρίτο στάσιμο ήταν και το μόνο χορικό που απαγγέλθηκε ταυτόχρονα τόσο στη νεοελληνική μετάφραση της Πανταζή, όσο και στο αρχαίο πρωτότυπο του Σοφοκλή.
“Έρωτα εσύ που βγαίνεις πάντα νικητής, έρωτα εσύ όποιον χτυπάς τον κάνεις σκλάβο… Δεν σου ξεφεύγει ούτε αθάνατος θεός ούτε κάνεις απ’ τους εφήμερους ανθρώπους κι όποιον κατέχει τον μεθάς, χάνει τον εαυτό του.”
Χορός
Τρίτο στάσιμο “Ύμνος στον έρωτα”
Υπόθεση
Η Θήβα, όπου βασίλευε η γενιά των Λαβδακιδών, βρίσκεται σε κατάσταση δεινής πολιτικής κρίσης. Οι δυο γιοι του τελευταίου βασιλιά, του Οιδίποδα, που χάθηκε χτυπημένος από τη βαριά κατάρα που κατατρύχει τους Λαβδακίδες, συγκρούονται για τη διαδοχή. Και, ενώ ο Ετεοκλής μένει να κυβερνά τη Θήβα, ο Πολυνείκης, εξόριστος, ξεσηκώνει στρατό από το Άργος για να επιτεθεί στην πόλη. Η επίθεση αποτυγχάνει, αλλά στη μάχη ο Ετεοκλής και ο Πολυνείκης αλληλοσκοτώνονται. Δεν απομένουν πλέον στη ζωή παρά οι δυο κόρες του Οιδίποδα, η Αντιγόνη και η Ισμήνη, τελευταίοι κρίκοι της αλυσίδας των Λαβδακιδών.
Η τραγωδία ξεκινά την αυγή μετά τη νίκη των Θηβαίων. Ο Κρέοντας, που έχει αναλάβει τώρα την εξουσία ως στενότερος συγγενής των γιων του Οιδίποδα, διατάζει να μείνει άταφος ο Πολυνείκης, ως προδότης της πατρίδας του, και ορίζει ποινή θανάτου εναντίον οποιουδήποτε παραβάτη της διαταγής του.
Η Αντιγόνη εξεγείρεται εναντίον της σκληρής προσταγής, που καταστρατηγεί τους άγραφους νόμους που προστατεύουν τους νεκρούς και προσβάλλει το ιερό αίσθημα της αδελφικής αγάπης, και αψηφώντας τον κίνδυνο επιχειρεί να θάψει τον αδελφό της. Αυτός ο αγώνας ανάμεσα στην Αντιγόνη και τον Κρέοντα για το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, συμπυκνώνει όλες τις εγγενείς στην ανθρώπινη κατάσταση συγκρούσεις (αρσενικού & θηλυκού, παλαιού & νέου, ιδιωτικού & κοινωνικού, δίκαιου & νόμιμου, ύπαρξης & θνητότητας, ανθρώπινου & θείου). Η Αντιγόνη συλλαμβάνεται και καταδικάζεται από τον Κρέοντα σε θάνατο. Ωστόσο, από τη στιγμή που ξεστομίζει τη θανατική της καταδίκη, ο Κρέων βαδίζει ήδη στον δρόμο που οδηγεί προς την καταστροφή του.
“Τι νόημα έχει να στρέψω πια το βλέμμα στους θεούς;
Ποιον να φωνάξω σύμμαχο;
Ευσέβεια έδειξα και όμως καταδικαστικά για ασέβεια.
Αν όλα αυτά τα εγκρίνουν Θεοί ας πάθω και ας ομολογήσω ότι είχα λάθος.
Αλλά αν το άδικο βαραίνει τους κριτές μου, χειρότερα μην πάθουν από το άδικο που έκαναν σε μένα.”
Αντιγόνη
Ερμηνείες
Η Ιωάννα Παππά μας χάρισε μία στιβαρή και ταυτόχρονα σπαρακτική ερμηνεία της Αντιγόνη, μίας ηρωίδας που βγαίνει από τους κοινωνικούς περιορισμούς της γυναικείας της φύσης – έτσι όπως του θέτει η εποχή της και η κοινωνία της – και καταφέρνει να αναπτύξει μία δυναμική ενάντια στην αρσενική φύση και εξουσία του Κρέοντα και να σταθεί απέναντι του ίση προς ίσο.
Έτσι η καταπληκτική ερμηνεία της Παππά στοιχειοθετεί τον ισάξιο θηλυκό πόλο, μιας ηρωίδα στο ύψος του αρσενικού πόλου του ηγεμόνα και μας δίνει με ερμηνευτική δεινότητα αυτό που τελικά είναι η ίδια η Αντιγόνη: τον Αντί-λόγο.
Η ερμηνεία της είναι τόσο δυναμική που το πολιτικό υπόβαθρο του αντί-λόγου της είναι απολύτως ξεκάθαρο και αποκρυσταλλωμένο ακόμα και στους πιο “γυναικείους”, ανθρώπινους και συγγενικούς στοίχους του έργου, όπως στον κομμό (θρήνο) της Αντιγόνης.
Ο Γιώργος Χρυσοστόμου φέρνει στον Κρέων όλη τη δαιμονική ερμηνευτική του ικανότητα, ξεγυμνώνοντας την εγωιστική του φύση και καταδεικνύοντας τον παραλογισμό της εμμονής του αρσενικού ηγεμόνα στην ακατανόητη απολυταρχία της ίδιας του της εξουσίας. Η ερμηνεία του είναι συγκλονιστική και η στιγμή πια της μετάπτωσης του ήρωα από το βάθρο της έπαρσης στον πάτο, εκεί που τα έχει χάσει όλα και κλονίζεται και παραπαίει, είναι μέσα στην ερμηνευτική της λιτότητα σπουδαία.
Επίσης, πολύ καλή ήταν και η Χριστίνα Χειλά – Φαμέλη ως Ισμήνη και Ευρυδίκη κομίζοντας εξαιρετική φυσικότητα στις ερμηνείες της. Ιδιαίτερα η προσέγγισή της στην Ισμήνη ήταν απολύτως φυσική, τρυφερή και οικία.
Τέλος, εξίσου καλές ήταν και οι ερμηνείες της Λουκίας Μιχαλοπούλου στον Τειρεσία, του Μάνου Καρατζογιάννη στον φύλακα και του Δημήτρη Σαμόλη στον Αίμονα. Κάθε μία από αυτές τις ερμηνείες έφερε τη δικιά της δυναμική και σφράγισε τον εκάστοτε ήρωα.
Σκηνοθεσία
Πέντε χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή της το 2015, ο Θέμης Μουμουλίδης επιστρέφει στην Αντιγόνη με την ίδια γνώριμη μετάφραση της Πανταζή και την ίδια αισθητική φόρμα, με διαφορετικό καστ -εκτός της Παππά και της Μιχαλοπούλου- και με μία ακόμα πιο αφαιρετική και λιτή σκηνογραφία, αλλά και με την ταυτόχρονη απαγγελία του τρίτου χορικού της περίφημη «Ωδή στον Έρωτα» τόσο στα νεοελληνικά, όσο και στα αρχαία. Όπως εύστοχα σχολιάζει ο Γιώργος Παπανικολάου ο Μουμουλίδης αυτήν την τόσο δύσκολη θεατρική σεζόν ξανά ανεβάζει την “Αντιγόνη” σε καλοκαιρινή περιοδεία με ένα κείμενο που έχει ξανά δουλέψει, επιστρέφοντας στην ωραιότερη μετάφραση της (εννοεί αυτή της Παναγιώτας Πανταζή) και μας παρασέρνει στο θέατρο του λιτού και της δύναμης των ερμηνειών, χωρίς να καταδέχεται να πέσει στη παγίδα του φτηνού– αλλά του σωστού. Με ηθοποιούς που τους “ξέρει” και τον “ξέρουν”, όχι σαν παρεάκια, αλλά σαν συνεργάτες που έχουν ξανά υπάρξει μαζί και γνωρίζουν να παίρνουν το θέατρο, αγκαλιά όλοι, από το σκοτάδι και να το φέρνουν στο φως, καλύπτοντας πάσης φύσεως εσωτερικές αδυναμίες. Εν κατακλείδι θα λέγαμε πως είναι μια ωραία παράσταση, λιτής αισθητικής, με καλές ερμηνείες που έχει την ικανότητα να προσεγγίζει ιδιαίτερα τη νεολαία και να τη φέρνει κοντά στο θέατρο και στα μεγάλα κείμενα.
“Πόλη μου, Θήβα μου, γη μου πατρική, θεοί των προγόνων μου, με παίρνουν δεν αργώ. Άρχοντες της Θήβας, κοιτάξτε με στερνό βλαστάρι γενιάς βασιλικής τι παθαίνω και από ποιους, γιατί σεβάστηκα.”
Αντιγόνη
Κριτική: Νέστορας Αναστάσιος
Φωτογραφίες: Ευτυχία Πλαζουμίτη (από το ανοιχτό θέατρο Συκεών στις 23/7/2020)
Περισσότερα για την παράσταση θα βρείτε πατώντας εδώ
Αντιγόνη του Σοφοκλή στο θέατρο Συκεών – Χειροκρότημα:
https://youtu.be/wnykoe9MWy4
Κάντε το πρώτο σχόλιο