Η ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη και η δολοφονία της στα Δεκεμβριανά το 1944, του Νέστορα Αναστάσιου

Στις 21 Δεκέμβρη του 1944 ο Βλάσης Μακαρωνάς (καπετάν Ορέστης) πρωτοπαλίκαρο της Εθνικής Πολιτοφυλακής του ΕΑΜ σήκωσε το ντουφέκι του στα διυλιστήρια της Ουλέν στο Γαλάτσι και δολοφόνησε την ηθοποιό Ελένη Παπαδάκη. Για αυτόν ήταν απλά η υποτιθέμενη γκόμενα του Ράλλη και όχι η συγκλονιστική Μήδεια, η μοναδική Τσοκόντα, η αξεπέραστη Αντιγόνη, η έξοχη Ζεραλντύ, η μητροκτόνα Ηλέκτρα, η σπαρακτική Εκάβη κτλ. Για αυτόν δεν είχε καμία σημασία που ήταν ίσως η καλύτερη ηθοποιός της γενιάς της, ένα αξεπέραστο και μοναδικό ταλέντο που αν ολοκλήρωνε ομαλά το καλλιτεχνικό της όραμα (αν δεν είχε αγρίως και αδίκως δολοφονηθεί), τότε θα οδηγούσε την υποκριτική τέχνη σε ασύλληπτα μονοπάτια αποθέωσης.

Η Ελένη Παπαδάκη (4 Νοεμβρίου 1908- 21 Δεκεμβρίου 1944) ήταν Ελληνίδα ηθοποιός, παιδί εύπορης αστικής οικογένειας, που πρωταγωνίστησε σε ποικίλους ρόλους του κλασικού και του μοντέρνου ρεπερτορίου. Στη σύντομη ζωή της θεωρείται ότι οικοδόμησε το παράδειγμα ταλαντούχου και ολοκληρωμένου καλλιτέχνη.

Ο Δημήτρης Μυράτ, τότε γραμματέας του ΕΑΜ Θεάτρου, ίσως να είχε παίξει κάποιον ρόλο (αν και δεν στοιχειοθετήθηκε πότε κάτι τέτοιο) στη σύλληψη και την απαγωγή της, Να θυμίσουμε πως ο Δημήτρης Μυράτ ήταν ο γιος της αδερφής της μεγάλης ηθοποιού Μαρίκας Κοτοπούλη (της βασιλικιάς), που πριν 25 χρόνια είχε θρηνήσει την εκτέλεση του δικού της Ίωνα Δραγούμη.

Λίγες μέρες μετά την Απελευθέρωση, στις 20 Οκτώβρη 1944, το ΔΣ του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ) αποφάσισε τη διαγραφή ορισμένων ηθοποιών με την κατηγορία της συνεργασίας με τον καταχτητή. Ανάμεσα στους ηθοποιούς που καταδικάστηκαν ως συνεργάτες των καταχτητών ήταν και η πρωταγωνίστρια του Εθνικού Θεάτρου Ελένη Παπαδάκη. Η Παπαδάκη διαμαρτυρήθηκε γι’ αυτή την απόφαση αποστέλλοντας επιστολή τόσο προς τον υπουργό Παιδείας, όσο και προς το ΣΕΗ. Παρ’ όλα αυτά, σε αντίθεση με άλλους συναδέλφους της που κατηγορούνταν, δεν πήρε μέρος στη Γενική Συνέλευση του ΣΕΗ, στις 24 Νοέμβρη 1944. Προτίμησε να αποστείλει μια επιστολή, μετά από παρότρυνση του αδερφού της . Η Γενική Συνέλευση του ΣΕΗ αποφάσισε τη διαγραφή της από το σωματείο, στηριζόμενη στο ότι δήθεν η Παπαδάκη διατηρούσε σχέση με τον κατοχικό πρωθυπουργό Ράλλη και με κάποιον αξιωματικό των ναζί (;;;), μια επί της ουσίας ανυπόστατη συκοφαντία που ΔΕΝ ίσχυε.

Η Ελένη Παπαδάκη συνελήφθη στο σπίτι του Μυράτ, στο οποίο είχε καταφύγει για προστασία από τον διαφαινόμενο κίνδυνο σύλληψής της από την ΟΠΛΑ (ένα παραστρατιωτικό τμήμα, ένα βραχίονα του ΚΚΕ) που την καταδίωκε και το ίδιο βράδυ την δολοφόνησε στο έρημο τότε Γαλάτσι.

Νέλη Βυζαντιάδου: “Ο ρόλος της Ψυχοθεραπείας στη ζωή μας είναι καταλυτικός”

Την άλλη μέρα το μεσημέρι κατόρθωσε η ηθοποιός Μαρίκα Κοτοπούλη, η θεία του Δημήτρη Μυράτ και αδελφή της μητέρας του, να στείλει το αυτοκίνητο του Ερυθρού Σταυρού, με τον ίδιο τον διευθυντή μέσα, τον Ελβετό Λαμπέρ, στο σπίτι του Μυράτ στα Πατήσια, στην οδό Ιακωβίδου, για να τον μεταφέρουν σώο στο Κολωνάκι. Ο Μυράτ αποφάσισε να μην πάει στην κηδεία της ένα μήνα μετά που βρέθηκε το πτώμα της. Οι γονείς του όμως πήγαν στην κηδεία και φυσικά πήγε και η «θεία» Μαρίκα.

Μετά τη δολοφονία της Παπαδάκη, όπως σημειώνει ο Σπύρος Κωτσάκης (Νέστορας), καπετάνιος του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ Αθήνας, Ο Νίκος Ανδρικίδης (λοχαγός του ΕΛΑΣ) εντόπισε γρήγορα σαν υπεύθυνους του εγκλήματος τον καπετάν Ορέστη (στέλεχος της Πολιτοφυλακής των Πατησίων ;;;), καθώς και δύο άμεσους συνεργάτες του. Ο Ανδρικίδης ερεύνησε τη ζωή και τη δράση του Βλάση Μακαρωνά (καπετάν Ορέστη) και ανακάλυψε κι άλλες πράξεις και ενέργειές του βρώμικες και ύποπτες… Προχωρώντας την ανάκριση ο Ανδρικίδης ισχυρίζεται πως ανακάλυψε ότι ο καπετάν Ορέστης ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις (των Βρετανών) στις γραμμές του ΚΚΕ. Σε σύντομο χρονικό διάστημα, οι υπαίτιοι της δολοφονίας Παπαδάκη δικάστηκαν από ένα Ανταρτοδικείο, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν δημόσια στην Πλατεία Κολιάτσου.

Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός αναφέρει ότι πρόσωπα όπως η Ελένη Παπαδάκη «αποτελούσαν προφανή στόχο ενός κόσμου που είχε υποφέρει από την κατοχική τρομοκρατία, τις εκτελέσεις, την πείνα και τα μπλόκα και καθοδηγούνταν πλέον από ένα αυθεντικό ταξικό μίσος, στοιχείο που πολλές φορές ξεπέρασε και τις κομματικές επιλογές».

Επιπρόσθετα, ο ιστορικός Παναγιώτης Δελής αναφέρει ότι η διαφαινόμενη ήττα του ΕΑΜ οδήγησε, μεταξύ άλλων, στην αδιάκριτη δολοφονία πολλών ατόμων που δεν είχαν συμμετοχή σε πράξεις εναντίον του, και ως παράδειγμα φέρνει την Ελένη Παπαδάκη που δολοφονήθηκε από «φανατικούς της Εθνικής Πολιτοφυλακής».

Σύμφωνα με τον βιογράφο της Πολύβιο Μαρσάν, ο κύριος λόγος της δολοφονίας της ήταν ο συναδελφικός φθόνος. Σύμφωνα με αυτή τη λογική, ο ιστορικός Αντρέ Γερολυμάτος αναφέρει ότι αυτή πιθανόν ήταν απόρροια της δράσης της Κατίνας Παξινού που είχε ως αποτέλεσμα την επακόλουθη σύλληψη και τη δολοφονία της Παπαδάκη είχε γίνει η πιο δημοφιλής ηθοποιός επί Κατοχής και ξεπέρασε τη Παξινού, κατά την εκτίμηση του ίδιου ιστορικού.

Την εποχή εκείνη όπως ήδη αναφέραμε, έγιναν λοιπόν δύο παράνομα ΕΑΜίτικα λαϊκά δικαστήρια. Στο ένα αποφασίστηκε η διαγραφή της Ελένης Παπαδάκη από το Σωματείο Ηθοποιών με πρόεδρο τον Σπύρο Πατρίκιο και μέλη τους Αιμίλιο Βεάκη, Χρήστο Τσαγανέα, Παναγιώτη Καραβουσάνο, Θεόδωρο Μορίδη και Δημήτρη Μυράτ (όλοι ΕΑΜίτες) για ανυπόστατες και φαιδρές υπόνοιες πως είχε δήθεν σχέσεις με το καθεστώς. Η διαγραφή από ένα σωματείο δεν αποτελεί φυσικά από μόνη της εγκληματική πράξη ακόμα κι αν οδήγησε κάποιους φανατικούς σε αυτήν, πολύ δε περισσότερο που κατηγορήθηκαν για συνέργεια άνθρωποι όπως ο Βεάκης κι άλλοι.

Η δεύτερη όμως λαϊκή δίκη έχει μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Εκεί λοιπόν καταγράφηκαν τα στοιχεία της και οι μαρτυρίες από τον Νίκο Ανδρικίδη, ο οποίος καταδίκασε σε άμεσο θάνατο τον εκτελεστή της καπετάν Ορέστη (;;;), ενώ η ίδια η πολιτεία φυλάκισε και εξόρισε τον Νίκο Ανδρικίδη 25 χρόνια για τη γενικότερη κομμουνιστική του δράση. Όταν βγήκε από τη φυλακή ο Ανδρικίδης έγραψε ένα υπόμνημα για τη δολοφονία της Παπαδάκη. Καμία εφημερίδα ούτε δεξιά, ούτε αριστερή θέλησε να τη δημοσιεύσει για να μην “ξυπνήσουν” τα παλιά πάθη (;;;). Για οποίον λόγο δεν δημοσιεύτηκε ποτέ η επιστολή Ανδρικίδη;

Η ηθοποιός Ολυμπία Παπαδούκα (μέλος του ΚΚΕ), αναφέρει στην εκπομπή Έστιν Ουν του θεατρικού αναλυτή Ηλία Μαλανδρή, πως τον έπεισε να παραδώσει την επιστολή του κλειστή στο Θεατρικό Μουσείο και να ενταχθεί στο αρχείο της Ελένης Παπαδάκη που φυλασσόταν εκεί. Δυστυχώς μετά το σφράγισμα του Μουσείου επί προεδρίας Γεωργουσόπουλου για χρέη κάποιοι σύλησαν τον χώρο κι εκλάπη το αρχείο….. Συνεπώς η μονή σοβαρή μαρτυρία που θα έριχνε φως στην υπόθεση γραμμένη από έναν εκ των πρωταγωνιστών της ιστορίας δεν μπορεί ακόμα να διαβαστεί για να μας φωτίσει. Μέχρι να γίνει αυτό τίποτα δεν υπάρχει που να αποδεικνύει πως το μισό ελληνικό θέατρο των αριστερών ηθοποιών είναι δολοφόνοι… αν και η άδικη διαγραφή της από το ΣΕΗ πυροδότησε τη δολοφονία της, κάτι το οποίο θα ήταν σε θέση να προβλέψουν εκείνες της ταραγμένες διχαστικές μέρες οι συνάδελφοί της που τη διέγραψαν.

Ο Μινωτής και η Παξινού θεωρήθηκε (από μέρος της κοινής γνώμης) πως δήθεν φοβήθηκαν τη θεατρική δόξα της Παπαδάκη και συνέβαλαν στην σύλληψή της. Όμως όλα αυτά παρέμειναν εντελώς ατεκμηρίωτα έως τώρα και θεωρούνται ανυπόστατες εικασίες στα όρια της συκοφαντίας που καταρρέουν από την ίδια την ιστορική πραγματικότητα. Το ζεύγος Μινωτή-Παξινού την εποχή εκείνη μετρούσε ήδη τέσσερα χρόνια στην Αμερική με την Παξινού να έχει ήδη κερδίσει το Όσκαρ. Δεν ήταν λοιπόν δυνατόν να εξυφαίνουν δολοπλοκίες εκ του μακρόθεν!

Όσο για τον Δημήτρη Μυράτ, το μόνο για το οποίο ο ίδιος κατηγορούσε τον εαυτό του ήταν που δεν κατάφερε να την πείσει να κρυφτεί κάπου αλλού και την φιλοξενούσε στο σπίτι του.

Συχνά συγχέεται η συμπεριφορά της Μιράντας Μυράτ, η οποία όντως ήταν αποτέλεσμα αριστερού φανατισμού, με τον Δημήτρη Μυράτ. Για τους υπόλοιπους Βεάκη, Καλλέργη, Παπαθανασίου, Τσαγανέα, οι κατηγορίες είναι εντελώς ανυπόστατες προερχόμενες από έναν δημοσιογράφου που παρανόησε και παραποίησε τα όσα γράφει ο ΜάνοςΕλευθερίου στο βιβλίο του. Ο Ελευθερίου πράγματι πίστευε πως η δολοφονία της είχε καλλιτεχνικά κίνητρα, κάτι το οποίο δεν αποδείχτηκε ποτέ. Όπως και να έχει η γυναίκα κατηγορήθηκε άδικα και άδικα τη σκότωσε ο φανατισμός. Αλλά όπως λέει και Ζάχος Χατζηφωτίου, δεν ήταν η μόνη. Το βλέπουμε και στον Σακελλάριο στο “Οι Γερμανοί ξανάρχονται” σε μια σκηνή που εκτελούν στο δρόμο οποίον βρουν, χωρίς στοιχεία χωρίς δίκες.

Στο βιβλίο του Μάνου Ελευθερίου “Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές” ο Ελευθερίου ουδόλως κατάφερε να πείσει για στοιχεία, παρά μόνο για εικασίες, που προκύπτουν από τις αφηγήσεις του αδερφού της που είναι έτσι κι αλλιώς φορτισμένες. Ο ίδιος ο Μάνος όταν συνέβησαν τα γεγονότα αυτά ήταν πολύ μικρός, παιδάκι βέβαια, τότε που φυσικά και δεν έχει προσωπικές εμπειρίες. Βεβαίως η φιλία του με τον Πολύβιο Μαρσάν ο οποίος έγραψε ολόκληρο βιβλίο στο οποίο καταγράφει τις κατηγορίες του, άλλες αληθινές, κι άλλες ανυπόστατες και το οποίο αναπαράγει ο Μάνος τον κάνει να είναι λίγο αδιάλλακτος προς τις ευθύνες της μιας πλευράς. Δεν γνωρίζουμε αν η Παπαδούκα είχε αποδείξεις πως ο Μακαρώνας ήταν πράκτορας της Ιντέλιτζενς Σέρβις (στην εκπομπή του Ηλία Μαλανδρή που έδωσε συνέντευξη δεν αναφέρει τίποτα τέτοιο), όμως κι εκείνη προσπαθούσε να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα της πλευράς που ανήκε… τα εγκλήματα της αριστεράς και αντίστοιχα των Άγγλων στην πολύπαθη χώρα μας, που δεν την άφησαν να σηκώσει κεφάλι μετά από μια κατοχή, δεν περιμέναμε την δολοφονία Παπαδάκη για να τα γνωρίζουμε.

Το γεγονός ότι η Ελένη Παπαδάκη είχε τεράστιο ταλέντο κι αξία ως ηθοποιός και υπήρξε από μερίδα των αριστερών συναδέλφων της, ζήλια και φθόνος, αυτό ίσως δεν υποδιαιρεί τα κίνητρα των ΕΑΜιτών ηθοποιών και φυσικά καθόλου της ΟΠΛΑ, που τη δολοφόνησε για δοσολογισμό.

Η άδικη διαγραφή της Παπαδάκη από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών (ΣΕΗ) για δοσολογισμό, μία κατηγορία πλήρως ανυπόστατη που επικρέμονταν επάνω της σαν δαμόκλειο σπάθη και πυροδότησε την εκτέλεσής της, ήταν αδιαμφισβήτητα η αρχή του τέλους της. Το γεγονός ότι δεν προσχώρησε στο ΕΑΜ και κυρίως λόγω του φιλελεύθερου μορφωμένου χαρακτήρα της, που υπερέβαινε της πολιτικής και μιλούσε αδιαχώριστα με τους ανθρώπους ήταν ίσως και ο πραγματικός λόγος της δολοφονίας της. Η ευθύνη του ΚΚΕ όσο κι αν προσπάθησε κι έκανε τα αδύνατα, δυνατά, για να ξεπεράσει αυτή τη δολοφονία, ενός εξαιρετικά γνωστού και προβεβλημένου προσώπου της αστικής τάξης είναι αδιαμφισβήτητη

Και οι δύο πλευρές λένε τα δικά τους αφηγήματα σχετικά με τη δολοφονία της Παπαδάκη, η κατηγορία για δολοφονία από ανθρώπους του περιβάλλοντός της για καλλιτεχνικούς λόγους μήπως προσπαθεί να αίρει κάπως την ευθύνη της αριστεράς; Ακόμα κι αν είναι αριστεροί οι ένοχοι, η ίδια η αριστερά απομειώνει τους υπαίτιους που τα κίνητρά τους “ΔΕΝ” είναι ιδεολογικά και οι ίδιοι οι ένοχοι ήταν πράκτορες των Άγγλων (;;;). Ωστόσο η ζυγαριά και η ευθύνες των δύο πλευρών κατά την ταπεινή μας γνώμη δεν είναι ίδια, διότι το ΚΚΕ, δια μέσου ΕΛΑΣ και ΕΑΜ, ήθελε την αλλαγή του αστικού πολιτεύματος, που ήταν όμως σίγουρα αυταρχικό και αντικομμουνιστικό.

Οι περιπτώσεις της δολοφονίας από τον ΕΛΑΣ των γονέων της Αλίκης Βουγιουκλάκη και της Ζωής Λάσκαρη μήπως επιτείνουν το επιχείρημα; Όπως και η περίπτωση συνταγματάρχου Ψαρρού και πολλών πολλών άλλων; Ένα «ξεκαθάρισμα»που ξεκίνησε μέσα στην Αντίσταση κατά των Γερμανών τέλη 1942 με αρχές 1943 και εν τέλει αιματοκύλισε την Ελλάδα με όλα όσα γνωρίζουμε ότι ακολούθησαν και έγιναν από τότε μέχρι το 1949.

Τον Οκτώβριο του 2019, ο Δημήτρης Λιγνάδης ως διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου έδωσε το όνομα της Παπαδάκη στο ισόγειο αίθουσας του «Ρεξ». Η πράξη αυτή αν και συνάντησε αντιδράσεις από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών που ζήτησαν την ανάκληση της απόφασης είναι μία ελάχιστη και καθυστερημένη πράξη τιμής που όφειλε το Εθνικό στη μεγάλη του πρωταγωνίστρια.

Νέστορας Αναστάσιος

Πηγές:
Δημόσιες τοποθετήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης του Θεατρικού Αναλυτή Ηλία Μαλανδρή και της Ιστορικού Βίκης Νάκου
Άρθρο του rizospastis.gr
Μάνου Ελευθερίου, «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές»
Πολύβιος Μαρσάν, «Ελένη Παπαδάκη. Μια φωτεινή θεατρική πορεία με απροσδόκητο τέλος»
Βιογραφικό άρθρο στο wikipedia.org